Czosnek pochodzi z Azji Centralnej i jest jedna z najstarszych roślin użytkowych, towarzyszących człowiekowi od ponad 5 tys. lat.
Ta wyjątkowa roślina o dużych właściwościach bakteriobójczych i antybiotycznych, posiada również właściwości przeciwrakowe. Działa również żółciopędnie, przeciwmiażdżycowo, obniża ciśnienie krwi, działa ogólnie wzmacniająco i uodparniająco.
W kuchni czosnek stosowany jest jako przyprawa, najczęściej do potraw mięsnych i sałatek oraz do kwaszenia ogórków.
Czosnek jest rośliną mającą umiarkowane wymagania klimatyczne.
Jest wytrzymały na niskie temperatury. Posadzony jesienią dobrze zimuje w gruncie. Wpływ temperatury na wyrastanie czosnku jest ściśle związany z wpływem światła. Tworzenie główek jest stymulowane przez długi dzień. I wysoką temperaturę, po wcześniejszym działaniu niskiej temperatury w czasie przechowywania czosnku jarego lub zimowania w polu czosnku ozimego.
Czosnek jest warzywem o dużych wymaganiach wodnych, dlatego należy go uprawiać w pobliżu rzek lub w rejonach o dużej ilości opadów. W latach o małych opadach deszczu w celu uzyskania wysokiego plonu, trzeba nawadniać plantacje od połowy maja do połowy czerwca. Wysoki plon można uzyskać tylko na glebach żyznych o dużej zawartości próchnicy, dobrze zatrzymujących wodę, ale nie podmokłej. Najlepsze pod jego uprawę są czarnoziemy, lessy, mady i czarne ziemie.
Najlepszym przedplonem dla czosnku są zboża, trawy, mieszanki zbóż z motylkowym, groch, fasola i ogórki wczesne. Nie należy uprawiać czosnku po sobie, po innych warzywach cebulowych, roślinach porażonych nicieniami lub fuzariozą, roślinach wyczerpujących składniki pokarmowe z gleby (np. buraki cukrowe i pastewne, późna kapusta , kalafiory), przedplonach zachwaszczonych perzem, ostem, podbiałem i innymi chwastami wieloletnimi. Odpowiednia wartość pH dla uprawy czosnku wynosi 6,5 - 7,0.
Czosnek dobrze reaguje na nawożenie organiczne na glebach żyznych można go uprawiać w drugim roku po oborniku, na słabszych – w pierwszym. Przy sadzeniu jesienią obornik daje się pod przedplon, a przy sadzeniu wiosna dobrze rozłożony obornik przyoruje się wczesna jesienią. Dawki tego nawozu mogą dochodzić do 60 t/ha. Można go jednak zastąpić dobrym kompostem lub nawozami zielonymi.
Nawożenie mineralne jest uzależnione od zasobności gleby i jej żyzności. Zalecane dawki makroelementów wynoszą (na 1 ha): 90 – 13 kg azot, 120 – 170 kg potasu, około 60 – 80 kg fosforu, przy czym nawozy azotowe zaleca się wysiewać w trzech dawkach: 1/3 przed sadzeniem, pozostałe 2/3 w dwóch dawkach pogłównie – pierwszą po wschodach roślin i drugą – na przełomie maja i czerwca. Czosnek dobrze reaguje na nawożenie dolistne (np. Florovitem w stężeniu 0.3%), szczególnie w okresie suszy wiosennej.
W uprawie czosnku przeważają lokalne ekotypy, charakteryzujące się dużymi właściwościami adaptacyjnymi do lokalnych warunków uprawy. W handlu znajdują się krajowe odmiany czosnku.
W krajowym rejestrze odmian znajdują się polskie odmiany czosnku wytwarzające pędy kwiatostanowe przeznaczone do uprawy z sadzenia jesiennego:
Termin sadzenia ozimych form czosnku przypada od połowy października do połowy listopada. Należy go uzależnić od warunków atmosferycznych i dobrać go tak aby rośliny zdążyły się ukorzenić przed mrozami. Nie powinny się jednak w tym czasie nadmiernie rozwinąć, gdyż byłyby bardziej wrażliwe na niską temperaturę i mogłyby wymarznąć.
Gleba pod jesienne sadzenie czosnku powinna być starannie uprawiona. Przynajmniej miesiąc przed sadzeniem powinna zostać wykonana orka głęboka (25 – 30 cm), najlepiej pogłębiaczem. Potem należy wykonać bronowanie. Ponowne bronowanie wykonujemy przed sadzeniem, możemy je zastąpić, na glebach cięższych płytkim spulchnieniem glebogryzarką.
Do sadzenia przeznacza się ząbki ze zdrowych główek, bez śladów uszkodzeń mechanicznych i żerowania szkodników, nieporażonych przez nicienie i choroby grzybowe. Dzielenie główek na ząbki powinno przeprowadzać się bezpośrednio przed sadzeniem.
Ząbki czosnku ozimego sadzimy na głębokość 5 – 7,5 cm (bez ściółkowania, a przy za stosowaniu ściółki na 2,5 cm. Ściółkowanie stosuje się w celu utrzymania wilgotności gleby, uniknięcia nadmiernego zachwaszczenia, a w przypadku czosnku ozimego stanowi dodatkowo ochronę przed przymrozkami.
Ząbek od ząbka umieszczamy w odległości 5 cm, a odległość między rzędami powinna wynosić 15 – 20 cm.
Czosnek podobnie jak cebula jest bardzo wrażliwy na zachwaszczenie. W zależności od wielkości plantacji odchwaszczanie przeprowadzamy ręcznie, mechanicznie lub chemicznie. Odchwaszczanie mechaniczne i spulchnianie gleby należy wykonywać bardzo starannie, aby nie uszkodzić korzeni.
Chemiczne zwalczanie chwastów w uprawie czosnku ozimego wykonujemy na plantacjach wielkotowarowych:
Herbicydów Fusilade Forte oraz Targa Super nie należy stosować w temperaturze powyżej 27oC. Dobre efekty w eliminowaniu chwastów w uprawie czosnku ozimego daje ściółkowanie, które dodatkowo chroni glebę przed zaskorupianiem, wypłukiwaniem składników pokarmowych oraz poprawia stosunki powietrzno – wodne. Do ściółkowania używa się rozdrobnionej i częściowo rozłożonej słomy, przekompostowanych liści, trocin lub czarnej foli czy włókniny. Zabieg ten przyczynia się także do wzrostu plonu główek czosnku o ok. 30 %.
Po wschodach roślin czosnku ozimego rozpoczynamy nawożenie pogłówne, dając 1/3 dawki azotu. Od połowy maja trzeba wykonać kolejne pogłówne nawożenie azotem, należy je zakończyć w pierwszej dekadzie czerwca gdyż późniejsze stosowanie nawozów azotowych opóźnia dojrzewanie czosnku i wpływa niekorzystnie na właściwości przechowalnicze.
W okresie późnej wiosny należy także, o ile to możliwe, nawadniać plantacje czosnku, bowiem w tym czasie czosnek ozimy tworzy główki i od odpowiedniej wilgotności gleby zależy przyrost masy główek.
Czosnek ozimy jest warzywem wytwarzającym pędy kwiatostanowe. Zaleca się je ścinać zaraz po ich ukazaniu się. Jest to zabieg pracochłonny, lecz przyczynia się do wzrostu plonu nawet o około 30 %.
Zbiór czosnku sadzonego jesienią przypada na lipiec. Dojrzałość czosnku wytwarzającego pędy kwiatostanowe objawia się żółknięciem i zasychaniem liści. Gdy około 40 % roślin na plantacji ma zaschnięte liście należy przystąpić do jego wykopywania. Zbioru nie należy opóźniać, gdyż obserwuje się wówczas pękanie łusek okrywających główkę oraz rozpadanie się cebul na poszczególne ząbki.
W zależności od odmiany i warunków uprawy można uzyskać plon czosnku ozimego w wysokości 6,5 – 10 t/ha.
Czosnek, który wytwarza pędy kwiatostanowe przechowuje się gorzej, dlatego też przeznacza się go do spożycia jesienią i wczesna zimą.
Drugą grupę czosnków stanowi czosnek nie wytwarzający pędów kwiatostanowych tzw. czosnek jary.
W krajowym rejestrze odmian znajdują się dwie polskie odmiany czosnku nie wytwarzającego pędów kwiatostanowych przeznaczone do uprawy z sadzenia wiosennego:
Ogólnie średnia masa główki czosnku jarego jest mniejsza od masy główki czosnku ozimego. Główki czosnków jarych okryte są białokremową łuską oraz nadają się do długotrwałego przechowywania.
Stanowisko w zmianowaniu i dawki nawozów przy uprawie czosnku jarego są takie same jak przy uprawie czosnku ozimego.
Gleba pod wiosenne sadzenie powinna być dobrze uprawiona. Zaleca się jesienią wykonanie orki głębokiej (25 – 30 cm) z wniesieniem nawozów fosforowych i potasowych. Wiosną pole należy zawłókować i zabronować.
Przed sadzeniem ząbków należy wprowadzić do gleby połowę zalecanej dawki nawozów azotowych.
Sadzenie czosnku nie wytwarzającego pędów kwiatostanowych przypada na koniec marca i początek kwietnia. Wyniki doświadczeń przeprowadzonych w Akademii Rolniczej w Szczecinie wykazały, że plon czosnku z sadzenia 20 marca był o 54 % większy niż z sadzenia 5 kwietnia. Czosnek jary sadzi się w takiej samej rozstawie jak czosnek ozimy.
Prace pielęgnacyjne przy uprawie czosnku sadzonego wiosną polegają na między innymi na:
─ spulchnianiu gleby. Spulchniać należy bardzo płytko, aby nie uszkodzić słabego systemu korzeniowego.
─ nawożeniu pogłównym (drugą połowę dawki azotu należy zastosować najpóźniej w pierwszej dekadzie czerwca);
─ zwalczaniu chwastów;
Do prac pielęgnacyjnych w uprawie czosnku ozimego i jarego należy także ochrona przed chorobami i szkodnikami. Czosnek jest rośliną stosunkowo odporną na choroby i szkodniki występujące zarówno w polu jak i w przechowalni.
W literaturze spotykamy opisy wielu chorób czosnku, jednak w warunkach Polski tylko niektóre z nich powodują duże straty gospodarcze (np.biała zgnilizna).
Natomiast najczęściej atakującymi czosnek szkodnikami są:
─ błotniszka czosnkówka;
─ śmietka cebulanka;
─ wgryzka szczypórka
─ wciornastki.
Chemiczne zwalczanie larw lub gąsienic wymienionych szkodników przeprowadza się według zaleceń
aktualnego Programu Ochrony Roślin Warzywnych.
Zbiór czosnku zimowego - nie wytwarzającego pędów kwiatostanowych przeprowadza się w okresie, gdy u ponad 50 % roślin wystąpi załamanie szczypioru. Czosnek sadzony wiosną zbieramy w sierpniu w momencie zasychania liści. W zależności od odmiany i warunków uprawy można uzyskać plon czosnku jarego w wysokości 4 – 6 t/ha, a ozimego 5- 15 t/ha.
Rośliny czosnku wyrywa się ręcznie – po uprzednim podkopaniu widłami amerykańskimi. Po wyrwaniu czosnek dosusza się w polu lub w przewiewnych pomieszczeniach. Następnie przycina się szczypior na długość 2 – 4 cm a korzenie na 1 cm.
W Polsce, w tym i na Podkarpaciu są sprzyjające warunki do uprawy czosnku, dlatego też powinno wzrosnąć zainteresowanie uprawą tej rośliny, zarówno w produkcji towarowej do spożycia na świeżo i dla przemysłu oraz w uprawie amatorskiej - w ogrodach przydomowych oraz na działkach.
Anna Cieszyńska
Sekcja Ogrodnictwa